M08-1 Casestudy Theresia Tilburg

1 - Wijkbeschrijving

De wijk Theresia ligt in het stadsdeel Oude Stad van Tilburg en heeft ongeveer 3000 inwoners.

1.1 Inleiding in de wijk

De wijk wordt begrensd door de Gasthuisring, het Wilhelminapark, de Veldhovenring, De Besterdring , het N.S. Plein en de Spoorlaan. Door de ligging tussen deze drukke straten, is het niet eenvoudig ‘in’ en ‘uit’ de wijk te komen. De wijk ligt in nu in de luwte achter het station. Daardoor is het een autoluwe wijk, want als Theresia niet je bestemming is, zal je er niet snel doorheen rijden. Het grootste deel van Theresia is ontstaan rond WOII, toen de auto nog weinig ruimte kreeg in de binnenstedelijke straten. Theresia kenmerkt zich dan ook door een wirwar aan smalle straten, karakteristieke pleinen en veel kleine arbeiderswoningen. Het meest karakteristiek voor deze buurt zijn het Wilhelminapark en het Theresiaplein. De wijk is van oudsher door de bewoners opgesplitst in twee delen. In de volksmond had men het deel ‘voor de kerk’: Dit deel kenmerkt zich door kleine straatjes, jaren ‘30 woningen, veel kunstenaars, creatieveling en mensen die meer betrokken lijken te zijn met hun buurt. Het deel ‘achter de kerk’ kenmerkt zich juist meer door een groter aantal huurwoningen en studentenhuisvesting en daardoor een groter aantal mensen die logischerwijs minder betrokken zijn met hun buurt. Het kerkgebouw zelf heeft geen religieuze functie meer. Hier zijn appartementen in gebouwd, op initiatief van bewoners.

Theresia kent een gemengde voorraad van huur- en koopwoningen, merendeels eengezinswoningen. Door de aanwezigheid van zowel het Fratershuis aan de Gasthuisring als verzorgingstehuis de Bijsterstede, samen met de aanleunwoningen Bijsterhof, is het aantal ouderen sterk vertegenwoordigd in de wijk.
Deze diversiteit maakt Theresia een gezonde wijk die al jaren geliefd is om in te wonen. Maar ondanks dat blijft de wijk een aandachtsgebied, omdat het op de veiligheidsindex uit 2011 onvoldoende (5,82) scoort. Met name de plannen voor het Spoorzone-gebied zorgen voor onzekerheid. Maar ook de aanwezigheid van dak- en thuislozen opvang Traverse zorgt voor overlast van rondhangende jongeren, zwervers en drugsgebruikers. Ook het leef- en verblijfsklimaat in het Wilhelminapark blijft aandacht vragen. In het Wilhelminapark en de directe omgeving is sprake van overlast door alcohol- en drugsverslaafden en straatprostitutie, mede vanwege de aanwezigheid van het dienstencentrum Traverse aan de Gasthuisring.

Ontwikkelingen rond de Spoorzone aan de zuidzijde van de wijk zorgen de komende jaren voor veel veranderingen in de wijk. Invulling van het voormalige MTS-terrein loopt op deze ontwikkelingen vooruit. Het bouwplan Theresia’s Rozen en de nieuwbouw van het Fraterhuis zijn al gerealiseerd. Ook de nieuwe MFA is in 2011 geopend. De grootste verandering voor de wijk zit hem de komende jaren in de nieuwe doorgang onder het spoor door. Daardoor raakt Theresia haar ligging in de stedelijke luwte kwijt. De doorgang zal namelijk automatisch veel meer beweging in de wijk gaan brengen. Weliswaar is de onderdoorgang enkel voor langzaam verkeer, wat juist ook weer voor extra veiligheid op straat kan zorgen. Maar nieuwe functies zoals de bibliotheek, enkele horeca gelegenheden en veel creatieve ondernemers worden ook aangetrokken. De Spoorzone bruist. Deze positieve transformatie heeft echter ook een negatief effect voor de huidige bewoners, die onzeker zijn over de toekomst van hun zo geliefde wijk. Zij zijn bang voor een enorme toename van de parkeerdruk, die heden ten dage al erg hoog is en problemen veroorzaakt. Men verwacht dat bezoekers van het stadscentrum in de wijk parkeren en zo eenvoudig, onder het spoor door het centrum in wandelen. Andere ontwikkelingen in de komende jaren zijn de nieuwbouw van een moskee, de verdere professionalisering van de kinderboerderij Maria Goretti en de bouwplannen op het terrein van de voormalige basisschool de Stappen. Ook is de speelplek op het Energieplein opgewaardeerd.

2. netwerken en partijen

2.1 Inleiding

De wijk Theresia is een wijk met een sterk sociaal netwerk waarin op verschillende niveaus de bewoners en gebruikers van de wijk worden verbonden. Zowel op het laagste schaalniveau –de bewoners-, als op de hogere organisatorische lagen binnen de samenleving – het maatschappelijk middenveld en zelfs de gemeente- zijn op verschillende manieren heel veel mensen met elkaar verbonden en blijken zij op veel manieren met elkaar samen te werken. Voor de wijk Theresia is middels een actorennetwerk inzichtelijk gemaakt hoe bewoners, gemeente en organisaties op verschillende manieren met elkaar zijn verbonden. Hieruit valt af te lezen welke organisaties er in de wijk actief zijn en hoe de onderlinge banden zijn verdeeld. Zo is snel een beeld te verkrijgen van hoe de wijk functioneert, wie er actief zijn, wat er allemaal speelt, wie welke partij kan helpen met bepaalde werkzaamheden of activiteiten, etc. Op deze manier heeft het projectteam inzicht gekregen in de wijk en haar sleutelfiguren, maar daarnaast fungeert het netwerk ook als hulpmiddel voor de wijk zelf. Het is bedoeld als een groeiend en levend model wat iedereen in principe zou moeten kunnen aanvullen. Op die manier kunnen mensen zichzelf of een sleutelfiguur die zij kennen onderdeel laten zijn van het platform. In wezen is het actorennetwerk een eerste aanzet van het digitale buurtplatform Mijn Buurtje dat de Wijkraad lang voornemens was om in Tilburg te lanceren. Helaas is dit er uiteindelijk toch niet van gekomen, mede door de onzekere financiële kant van het verdienmodel van het genoemde platform. Theresia blijft zich daarom vooralsnog focussen op het gratis en laagdrempelige platform WikiWijk Tilburg. Weliswaar zien de bewoners van Theresia wel de waarde in van een overkoepelend platform, waarop alle verschillende initiatieven, instanties, stichtingen, verenigingen, overheden en burgers elkaar eenvoudig zouden kunnen vinden. Wellicht is deze stap in de toekomst alsnog een kans voor de wijk, wanneer daar echt behoefte aan is.

2.2 Wijkbewoners

Bewonersstichting Theresia Bewonersstichting Theresia (of Wijkraad Theresia) is opgericht in maart 2006 als opvolger van de oude wijkvertegenwoordiging “Theresia Vooruit”. De belangrijkste doelstelling van de stichting is het behartigen van de bewonersbelangen in de wijk Theresia. De stichting houdt contact met bewoners, de gemeente, politiek en alle andere maatschappelijke organisaties. De stichting geeft (gevraagd en ongevraagd) haar mening over wat er zoal speelt en van belang is in de wijk. Dit kan gaan over heel uiteenlopende zaken. Bijvoorbeeld over grote ingrijpende projecten in de wijk (zoals de ontwikkeling van de Spoorzone en de bouw van de nieuwe moskee), over het onderhoud van groen en de straten, over kunst en cultuur, (drugs-) overlast, etc.. Hiernaast is het bevorderen van de leefbaarheid en sociale cohesie een belangrijke doelstelling van Bewonersstichting Theresia. Simpel gezegd: “Zorgen dat we de wijk samen leuker maken en leuk houden!” De Wijkraad is sterk op zoek naar een grotere betrokkenheid van verschillende bewonersgroepen en concrete voorstellen voor gewenste verbeteringen van de leefbaarheid. Sinds enkele jaren is de samenstelling van de Bewonersstichting ook flink veranderd. Het nieuwe bestuur is nog op zoek naar wat de rol van de wijkraad precies is, welke taken zij kunnen volbrengen en waar ze het hardst nodig zijn. Om een betere focus te kunnen ontwikkelen, zijn binnen de Wijkraad verschillende speerpunten opgesteld die in teams worden aangepakt: - Sociale cohesie - (On)veiligheid
- Kansen en bedreigingen aan de rand van de wijk: Besterdring, Gasthuisring en Spoorzone - Cultuur en activiteiten ontplooien in de wijk De organisatie draait op 7 vrijwilligers en heeft een beperkt informeel netwerk. Als er iets bereikt moet worden wordt er vooral gebruik gemaakt van huis-aan-huis informatievoorziening. Echte organisatiekracht ontbreekt echter toch binnen de wijk. Dit komt deels omdat de wijk geen geheel is, (zie paragraaf de wijk) en deels omdat er veel verschillende initiatieven lopen. De wijkraad heeft het gevoel dat er heel veel mensen zijn die kansen kunnen bieden voor de wijk maar deze lijken nog verborgen te zitten.

Verder is de Wijkraad ook door de gemeente Tilburg aangewezen om het Verrijk je Wijk budget voor deze wijk te beheren. Het budget bestaat uit een euro per inwoner. Middels dit budget kunnen activiteiten, die worden opgezet op initiatief van de bewoners zelf, financieel ondersteund worden. De stichting toetst de aanvragen die hiervoor binnen komen en bepaalt hoe het budget verdeeld wordt.

2.3 Overheid

Eens in de twee jaar neemt Tilburg de zogenoemde wijktoets af. Die geeft inzicht over de onderwerpen leefbaarheid, veiligheid en sociale stijging in de Tilburgse wijken. Op basis van de uitkomsten van deze wijktoets worden mogelijke focuswijken en aandachtswijken aangewezen. Theresia is benoemd tot aandachtswijk en dat heeft duidelijk effect op het actieplan voor het verbeteren van de wijk. In het actieplan staat hoe, bovenop de reguliere stedelijke inzet, extra aandacht is voor leefbaarheid, veiligheid en sociale stijging.

Gemeente Tilburg is een vrij open en benaderbare gemeente die zichtbaar is in de wijken. Ook bieden ze op verschillende manieren een helpende hand bij burgerinitiatieven, zoals met het project: Tilburg Knapt op. Hiermee streef Tilburg naar een veilige, schone en groene leefomgeving voor en door haar bewoners. Onder andere door de mogelijkheid te bieden een geveltuin aan te leggen, het uitlenen van een aanhanger inclusief alle gereedschap en door gratis afvalgrijpers uit te delen stimuleren ze bewoners zelf mee te werken aan deze leefbare buitenruimte. Theresia heeft verschillende directe contacten binnen de lokale overheid. In Tilburg wordt gewerkt met zogenaamde omgevingsmanagers. Remmert Slagter is de manager die zich richt op onder andere Theresia. Hij krijgt hierbij hulp van de zeer betrokken Inez Rastovac. Haar werk als wijkregisseur ondersteund heel veel initiatieven die vanuit de bewoners ontstaan. Zij is op de hoogte van veel activiteiten en de kracht van haar werkzaamheden ligt in het feit dat zij weet wat er speelt. Zij bewaakt het overzicht. Echter zou dit overzicht niet bij een persoon moeten liggen, maar veel transparanter beschikbaar moeten zijn, bijvoorbeeld in een digitaal buurtplatform. Overigens neemt dat niet weg dat de rol van de wijkregisseur zeer gewenst is. Zij kent de wijk en de wijk kent haar, want ze laat zich zeer regelmatig zien bij activiteiten en bijeenkomsten. Zij is zowel binnen de wijk als binnen de Gemeente een actieve stakeholder en daar tussenin fungeert zij als makkelijk te benaderen medium voor iedereen.

2.4 Maatschappelijk middenveld

Qua organisaties speelt er veel. Dit getuigd van bijzonder daadkrachtige bewoners, en een sterk maatschappelijk middenveld die veel initiatieven steunt en mede initieert. Maar helaas lijden ze ook aan een gebrek aan communicatie onderling. Er zijn vele clubs die zich inzetten voor de wijk, waaronder bijvoorbeeld de Belangenvereniging Spoorzone Theresia (BST). Deze groep houdt zich bezig met de nieuwe ontwikkelingen in en rondom Theresia en de Spoorzone. Stichting Stadstuin Theresia organiseert allerlei activiteiten voor de buurt. Daarnaast opereert wijkraad Theresia, die een eigen programma hebben, eigen activiteiten organiseren etc.

CountourdeTwern

De grootste partij in de wijk die zich richt op zorg en sociaal werk is ContourdeTwern. Zij zijn een belangrijke schakel binnen de wijk, omdat zij zowel betrokken zijn bij kleinschalige initiatieven die van onderaf worden geïnitieerd, als bij grootschaligere acties en organisatorische werkzaamheden voor zaken die wijk overstijgend zijn. Deze organisatie werkt zowel met professionals als met de vele beschikbare vrijwilligers.

MFA Het Spoor

MFA Het Spoor bestaat officieel sinds maart 2011 en is een Multi Functionele Accommodatie (MFA). Het Spoor ligt zeer centraal in de wijk en is daarom goed vindbaar. Hierin is onder andere het wijkcentrum gevestigd voor de wijk Theresia en de aangrenzende wijk Loven-Besterd. Verder heeft hier Basisschool De Stappen haar nieuwe onderkomen gevonden, net als kinderdagverblijf Nulvier. Het biedt daarnaast ook onderdak aan jeugd- en jongerenwerk De Twern (Organisatie voor maatschappelijke diensten) en het Centrum voor Jeugd & Gezin. Natuurlijk gebeurt er nog veel meer, want Het Spoor is mandag t/m vrijdag de hele dag en avond open enzelfs gedurende het weekend worden er dingen georganiseerd. Er wordt onder andere fanatiek gebiljart, geknutseld en ook de terugkerende feestelijke wijklunch vindt hier plaats. Ondernemersvereniging Besterdring Voornamelijk aan de randen van de wijk bevinden zich veel ondernemers die gebruik maken van de drukke straten die de wijk omcirkelen. Zij hebben zich verenigd binnen de ondernemersvereniging Besterdring, waardoor ze samen sterker staan. Want samen bereik je meer dan alleen. En deze boodschap is erg sterk vertegenwoordigt in de wijk.

Woningbouwvereniging Wonen Breburg

De grote woningcorporatie heeft in Theresia zowel huur als koopwoningen. Daarnaast zit het kantoor ook in het hart van de wijk. De lokale woonconsulent en de betrokken huismeester zijn samen het eerste aanspreekpunt met betrekking tot de woning van de huurder en directe omgeving van de woning. Daarnaast zijn zij samen zeer betrokken bij het sociaal beheer in de wijk en leefbaarheidsacties. WonenBreburg probeert ook in hun woonomgeving te investeren. Samen met bewoners zorgen ze ervoor dat de buurten prettig en veilig zijn om in te wonen. Hiervoor worden allerlei bewonersactiviteiten georganiseerd. Een voorbeeld hiervan is de aanpak van het Energieplein waar in 2013 een nieuw speelveld werd geopend. Dit was een vruchtbaar resultaat van samenwerking tussen de Gemeente, R-Newt, Buurtsport en WonenBreburg. In Tilburg worden de huurders van WonenBreburg op lokaal niveau vertegenwoordigd door Huurdersbelangenorganisatie Wonen 99.

Naast deze grotere partijen kent de wijk ook veel kleinere, maar zeker zo krachtige initiatieven die ook door de bewoners zelf gedragen wordt. Een greep uit het steeds groeiende aantal initiateven:

• Superstedeke - Kunstcollectief in het pand Superstedeke

• Kunstmaan - Kunstprojecten in de openbare ruimte

• Buurtpark Maria Goretti - kinderboerderij

• Kunstkring Johannes van Oosterwijkstraat

• Biljartvereniging

• Ons Plekske - speeltuin voor en door mensen uit Theresia

• Jongerenwerk, sporten onder andere in de sporthal

• Wijkkrant Oud Noord

• Energie coöperatie ‘Samen geeft Energie Theresia’

• Lowbudget initiatieven Spoorzone – Gerard Korthout

• Energie Fabriek

• Filmavond 1x in de maand – wordt georganiseerd door de Wijkraad

• Wijkcentrum Het Spoor, die sterk ondersteund wordt vanuit ContourdeTwern

• Kinderopvang – Kinderstad & 04 Kinderopvang

• Jeske, na-schoolse activiteiten

Ook vindt sinds enkele jaren het grote Festival Mundial plaats in de Spoorzone. Dit evenement -dat jaarlijks meer dan 55.000 bezoekers trekt- heeft de Spoorzone op de kaart gezet als creatieve en innovatieve ontmoetingszone. Dit heeft bijgedragen aan een positiever imago van het –tot enkele jaren geleden- leegstaande gebied ten noorden van het centrale station en heeft de Spoorzone nieuw leven ingeblazen.

3 - Procesbeschrijving

3.1 Inleiding

Onderstaande procesbeschrijving is een vereenvoudigde versie van het doorlopen proces in de wijk Theresia, gebaseerd op de geplande aanpak conform het onderzoeksvoorstel BLW. Het proces verliep, in ieder van de drie onderzochte wijken anders. Deze procesbeschrijving laat -samen met het bijgevoegde Twitter Logboek- het werkelijk bewandelde pad in Theresia zien. Zeker aan het begin van het onderzoek hebben de drie wijken een soortgelijke start gehad die overeenkomt met de geplande aanpak zoals beschreven in het onderzoeksvoorstel. Daarentegen verschilt het doorlopen proces sterk in de drie onderzochte wijken, omdat iedere wijk zijn eigen dynamiek kent. De gekozen interactieve benadering heeft er voor gezorgd dat er gaandeweg het onderzoek dus verschillende methodieken voor de verschillende wijken zijn gebruikt. Uiteraard heeft dit juist tot een grote diversiteit aan resultaten en inzichten geleid en op basis hiervan is de uiteindelijke methodiek van de Bouwstenen en de Bouwstenen Index opgesteld. Voorafgaand aan het proces had nooit voorzien kunnen worden wat de uitkomsten zouden zijn, vandaar dat de stappen die gemaakt zijn niet als een lineair proces maar als een lopend verhaal opgeschreven.

Voorbereiding

De kick-off van het onderzoek was een workshop 'Eerste afstemming, voorlichting en overleg', waarin de drie leden van het samenwerkingsverband konden kennismaken: NHTV, Nieuwbruut en Bewonersstichting Theresia. Iedere partij had zijn of haar eigen belangen, maar belangrijker nog was dat de drie partijen hetzelfde doel voor ogen hadden. Dat garandeerde een vruchtbare samenwerking en dat zorgde ook gedurende het hele proces voor een zeer prettige samenwerking en nauwe contacten. Er is gestart met het inventariseren van de wijk. Theresia is geanalyseerd op tal van gebieden, zowel ruimtelijk, functioneel, historisch en sociaal. Verschillende wijkbezoeken, data-analyse, enquêtes in de wijken, interviews met stakeholders (gemeente, corporaties, zorginstellingen,...) leverde vervolgens de informatie op, die de basis vormde voor de buurtmilieukaart (voorheen woonmilieus) en structuurkaart voor ‘De Toekomstbestendige Stad’. Een aantal door ons georganiseerde bijeenkomsten verschaften ons waardevolle feedback op deze resultaten.

Het beschrijven van de formele netwerken was mogelijk omdat deze een meer open(baar) en representatief karakter hadden (gemeente, woningcorporaties). Informatie hierover was ook vaak zodanig vastgelegd, dat die eenvoudig te achterhalen was. De informele netwerken lieten zich minder makkelijk beschrijven. Gaandeweg raakten wij er van overtuigd dat onze inventarisatie slechts het 'topje van de ijsberg' in beeld bracht. Een volledig en correct beeld van de informele sociale netwerken bleek een onrealistische opgave te zijn. Het Actorennetwerk geeft een momentopname van initiatieven en is een combinatie van zowel de formelere structuren in de wijk als de informele netwerken hierbinnen en wie daar bij betrokken zijn.

Bepalen behoeftenpatronen

Literatuurstudies, data-analyse en veel gesprekken met betrokkenen in de wijk uit zowel de formele als informele netwerken gaven inzicht in de opgaven waar de wijk voor staat. Ondersteunend hierbij waren de resultaten van het onderzoek ‘Bewoners maken hun wijk gewoon leefbaar’ voor zover op dat moment beschikbaar.

Om een beeld te krijgen van wat Theresia in de komende jaren te wachten kan staan, hebben we met algemene toekomstscenario’s gewerkt. Deze zijn daarna vertaald naar de specifieke situatie voor Theresia. Door deze algemene trends en behoeftepatronen te koppelen aan de fysieke deelgebieden (woonmilieus), konden wij mogelijke kansen en knelpunten signaleren. Deze bevindingen werden besproken met personen en partijen die wij in Theresia hebben leren kennen. De bevindingen en adviezen uit deze workshops leidden uiteindelijk tot de strategische kaarten. Samen met een korte rapportage hebben wij deze verwerkt tot een publicatie.

Kennisdeling

Regelmatige project-meetings met het samenwerkingsverband waren een platform voor het delen van de opgedane kennis. Ook presentaties voor andere wijken in deelnemende/andere steden in Noord-Brabant en workshop met stakeholders en alle deelnemende wijken (NWDC, werkconferentie Nieuwe Wijk- en DorpsCulturen, in Breda-Noord) speelden een belangrijke rol. Dankzij deze bijeenkomsten is veel kennis verspreid voor en door professional en ervaringsdeskundigen die middenin de praktijk van het vraagstuk over leefbare wijken staan.

Bouwstenen

Ondertussen werd werk gemaakt van het opzetten van een digitaal platform voor uitwisseling van bouwstenen, en het vullen van dit platform met zoveel mogelijk bestaande en succesvolle voorbeelden. Meerdere studies (voornamelijk via internet) vormde de basis voor het verzamelen van bouwstenen van externe stakeholders. Ook de resultaten van het onderzoek “Bewoners maken hun wijk gewoon leefbaar” leidde ons naar nieuwe bouwstenen, opgezet door ondernemende burgers. Ook onze werkconferentie met Brabantse steden, stakeholders, bewoners en ondernemers met alle wijken (NWDC) was een moment waar veel kennis werd opgedaan en gedeeld over bouwstenen, en waar de bouwstenen op hun toepasbaarheid werden getoetst. De lokale bouwstenen zijn vervolgens naar generiek toepasbare bouwstenen vertaald, voor zover mogelijk.

In een deelonderzoek hebben wij een aantal digitale (buurt-)platforms met elkaar vergeleken. Het concept Mijn Buurtje, een digitaal buurtplatform als afspiegeling van de wijk, bood de meeste aanknopingspunten om mee aan de slag te gaan in Theresia. De doelstelling was om te komen tot een functionerend platform in alle drie de wijken. Voorwaarde hiervoor was wel, dat er vanuit de wijk een echt brede behoefte werd gevoeld om bij dit platform betrokken te zijn. Meerdere malen is een informatieavond georganiseerd om uit te vinden of er draagvlak bestond binnen de wijk. Er waren meerdere mensen direct ontzettend enthousiast, mede vanuit de Wijkraad Theresia. Deze potentiele buurtverbinders zagen een grote rol voor de wijkraad voor het opstarten van dit digitale platform, en tevens zouden ze hiermee hun positie in de wijk kunnen versterken. Het zou een antwoord bieden op de zoektocht naar wat de exacte rol van de wijkraad vandaag de dag is. Door het enthousiasme van enkele vrijwilligers en de steun vanuit het professionele werkveld is Theresia lang voornemens geweest het platform te gaan testen. Echter valt helaas te concluderen dat er binnen de beperkte looptijd van het onderzoek geen concreet vervolg is gekomen op dit initiatief. Met name het financiële aspect van het platform en het verdienmodel er achter schrok de betrokkenen af en daarom is besloten er voorlopig (nog) niet mee verder te gaan. Weliswaar kan dit platform altijd nog worden opgestart, wanneer er wel een sterke behoefte ontstaat, want Theresia heeft al bewezen dat er genoeg draagvlak is onder de vrijwilligers.

Rapportage per wijk

Er is een projectboek samengesteld met de beschreven aanpak en bouwstenen. Een projectwebsite zorgt voor het delen van de kennis en de toepassing van de door ons voorgestelde methodiek. Digitale kennisdeling vindt plaats op het forum op de website(s). Publiciteit werd gevonden door persberichten en sociale media. Ook zijn diverse aan het onderzoek gerelateerde publicaties verzorgd, internationale workshops geleid en lezingen gegeven.